کشف سکه طلا و شناخت دفینه طلا

(اکتشاف سکه های طلا)سکه های ایران که در این نوشتار توضیح داده شده است به تمامی سکه های ضرب شده و رایج در تمام سلسله ها و دودمان های حاکم بر ایران زمین اعم از ایرانی و بیگانه، که تا زمان کنونی، بر ناحیه کوچک یا سراسر ایرانکنونی حکومت کرده اند، اطلاق می شود.

در لغتنامه دهخدا راجع به اولین وسیله ای که در داد و ستد به کاررفته دربارهٔ واژه <<پاره>> چنین مذکوراست: <<پاره یادآور نخستین مرحله سکه است. پیش از اینکه فلزات راسکه بزنند و آنها را به نقش یا خطی بیارایند، پارهفلزات از برای داد و ستد بکار می رفت.>>

چگونگی ضرب سکه

در ایران معمولاً سکه را با چکش ضرب می زدند و طریقه ضرب این گونه مسکوکات آسان بود. قرنها به این ترتیب عمل می کردند که ابتدا نقش پشت سکه را روی فلز محکمی که معمولاً از فولاد بود به طور معکوس و منفی حکاکی می کردند و آن را در وسط سندان کار می گذاشتند و به همان طرز عیناً نقش روی سکه را نیز در سر سنبه ای از فولاد حکاکی می کردند. پس از تعیین عیار مناسب فلزات و ذوب و شمش نمودن، آنها را خرد کرده، به قطر و وزن لازم به صورت قطعاتی می بریدند و آن را گداخته، به ضرب فشار چکش به صورت مسکوک در می آوردند. این نوع سکه زدن منحصر به کشور ما نبود، تقریباً در همه جای دنیا به همین شیوه عمل می شد، بعدها به صورت بسیار ابتدایی از منگنه ها استفاده می کردند و پس از سال ۱۵۶۱ م با اختراع ماشین ضرب سکه در اروپا، سکه های استاندارد رواج یافت.

بر اساس نوشته ها و مدارک موجود در ایران، در زمان صفویه نظم و ترتیب خاصی برای ضرب سکه وجود داشت و ضرابخانه، سازمان اداری گسترده ای دارای مشاغل متنوع بود که تحت نظر معیرالممالک اداره می شود عزل و نصب حکاکان، زرکشان، ضراب باشی، ضابطان، صنعتگران، کارکنان و کارمندان با وی بود و هیچ یک از عاملین دیگر حق دخالت نداشتند. دستگاه های مهم ضرابخانه عبارت بودند از:

۱- دستگاه سیاکی (گدازنده) برای ذوب و خالص کردن طلا و نقره.
۲- دستگاه قرص کوبی که فلزات را به شکل قرص در می آورد.
۳- دستگاه آهنگری برای شمش کردن فلزات.
۴ - دستگاه چرخ کشی برای نوار کردن شمشها به ضخامت معین.
۵ - دستگاه قطاعی برای قطعه قطعه کردن نوار فلزات.
۶ - دستگاه کهله کوبی، فلزات قطعه شده را پهن کرده، به اندازه سکه در می آورد.
۷ - دستگاه سفیدی گری، قرصهای زر و سیم را پاک می کرد.
۸ - دستگاه تخش کنی، قرصهای کم وزن را جدا کرده، مجدداً با وزن صحیح آماده می کرد.
۹ - دستگاه سکه کنی، قرصها را سکه می کند.
در دوران افشاریه و زندیه تا اواسط قاجاریه وضع ضرب سکه کم و بیش به همان صورت بود تا در سال ۱۲۸۲ هـ . ناصرالدین شاه دستور داد ضرابخانه ای با روش جدید ازز فرانسه خریداری و به ایران وارد شود و پس از وقفه ای دوازده ساله، ضرابخانه جدید در سال ۱۲۹۴ هـ به دستیاری پشان، مستشار اتریشی، کار خود را آغاز نمود.
اکتشاف سکه های طلا
بزرگ ترین سکه جهان سکه ای زرین است که نوشته روی آن به فارسی است و مشخصات سکه عبارت است از: وزن آن بیش از هفتاد انس (انس = ۳۱ گرم و اندی) mdash; اندازه قطر و دایره این سکه ۵/۱۴ سانتیمتر است. نوشته روی سکه <<لا اله الا الله محمد رسول الله>> و عبارت <<ضرب دارالخلافه شاه جهان آباد ۱۰۶۴>> و درحاشیه آن هم این شعر دیده می شود:

از صدق ابی بکر شد ایمان انور
اسلام قوی دست شد از عدل عمر
دین تازه شد از شرم و حیای عثمان
و ز علم علی یافت ولایت زیور
این سکه منحصربه فرد بوده و اکنون در موزه بریتانیاست.

سکه تقلبی، سکه ای است که از فلزات ارزان قیمت، به ظاهر به صورت سکه اصل ساخته می شود. در گذشته و حال کسانی که سکه تقلبی می ساختند، برای انجام کار خود بیشتر از فلزات ارزان چون مس و برنج سکه هایی شبیه به اصل فراهم می نمودند و بعد روی آنها را با آب زر یا سیم می پوشاندند و به جای سکه های اصل روانه بازار می کردند. لغت <<سه توی>> نیز به معنی سکه تقلبی آمده و آن عبارتست از <<پول قلب و مسکوک مسی که روی آن آب طلا و یا نقره داده باشند.د آمده است، اگر چه دقیقاً نمی توان از تاریخ شروع تقلب در سکه را تعیین نمود. اما می دانیم که پس از پیدایش الکترون نخستین سکه جهان در لیدی، کسانی که مبادرت به تهیه الکترون های تقلبی نمودند، تا جایی که قارون پادشاه کشور لیدی در سال ۵۵۰ پیش از میلاد به همین جهت الکترون را از گردش انداخت.

نکته مهم آن که در بررسی های تاریخی مشاهده می شود، هرگاه در ارکان اداری حکومت ها سستی پدیدار گردد، همان طوری که در تمامی زمینه های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه خلل و تقلب پدید می آید. ضرب سکه نیز از این دایره عمل بیرون نبوده و تقلب سکه هم نمودار می گردد و گسترش می یابد علت دیگری را هم که سبب رواج بازار سکه تقلبی می گردد، نباید از نظر دور داشت، آن هم کمیابی سکه در سطح جامعه است که به دلایل مختلف ممکن است رخ دهد.

در لغت نامه دهخدا دربارهٔ اولین کسی که مبادرت به ضرب درهم تقلبی کرد، آمده است: <<گویند نخستین کسی که درهم غش دار سکه زد، عبیدالله بن زیاد بود.>> و در کتاب <<مقیاسات و نفوذ در حکومت اسلامی>> مذکور است:<<بلاذری می گوید: روزی مردی را نزد عمر بن عبدالعزیز آوردند. (که تقلب سکه می کرد>> عمر دستور داد او را تازیانه زدند و زندانی کردند و سکه او را در آتش انداختند.>> و نویسنده <<تاریخ آل جلایر>> سخنی دربارهٔ تقلب سکه دارد او می نویسد: <<دردوران جلایریان برای جلوگیری از تقلب، عیار سکه را از بین بردند و تنها زر را با بوره و سیم را با کمی جیوه مخلوط کردند.>>

چنان که اشاره شد، تقلب سکه مربوط به دوره خاصی نیست، بلکه در تمامی دوره ها شاهد آن بوده ایم. اما در عهد قجر با توجه به محیط فسار آلوده اش این امر بیش از پیش رواج و ادامه داشته است. در کتب تاریخ این دوره به موارد بسیاری از این دست بر می خوریم. مثلاً در کتاب <<افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی>> آمده است: <<از رشت خبر آمد که صد دانه دوهزاری جدیدالضرب قلب از دست یحیی امام مسیحی گرفته اند.>> و یا اسماعیل رایین می گوید: <<امین الضرب درخفا به ضرب سکه تقلبی و توزیع آن به وسیله نوکرانش در پایتخت اقدام می کرد ولی این نیرنگ او کشف شد و شاه دستور داد قالبها و آلات ضرب مسکوکات را گرفتند.>> البته اینگونه تقلب ها اگر چه مخرب پایه و اساس اقتصاد کشور ما بود، اما سبب بهره وری فراوانی برای بیگانگان می شد. اتفاقاً <<خالد بیگ>> سفیر عثمانی زمانی به واسطه مسکوکات قلابی گفته بود: حاجی محمد حسن، از شما خیلی ممنونم، چرا که عیار پول شما سبب شد که یک ثلث بر مواجب من دولت عثمانی بیفزاید. زیرا که لیره عثمانی سابق ۲۰ قران بود و حالا ۳۰ قران شده است. این گفتار را با بیان این مطلب به پایان می رسانیم که می گویند، میرزا آقا خان نوری صدراعظم ناصرالدین شاه مرد بد نهادی که بر جایگاه میرزا تقی خان امیرکبیر تکیه زد، به پاس خدماتی که برای انگلیسی ها در انعقاد قرارداد و معاهده پاریس انجام داد.از آنها پانصد هزار تومان لیره انگلیس رشوه گرفت. به طوری که بعدها روشن گشت تمام سکه های مزبور تقلبی بوده است.

انواع سکه

سکه های زرین
اکتشاف سکه های طلا
سکه دریک با نقش کماندار هخامنشی
زر واژه ای پارسی است که در پارسی باستان به صورت <<زرنه>> (Zarna) و در اوستا <<زرنه>> (Zerena) یا <<زرنه اینه>> (Zarnaina) یاد شده است. زر فلزی زرد رنگ و قابلل تورق است، که در ۱۱۰۰ درجه ذوب می شود.

چنان که پیش از این بیان شد، نخستین بار داریوش اول مبادرت به ضرب سکه های زرین <<دریک>> نمود و ضرب این نوع سکه ها فقط به فرمان وی صورت می گرفت و در دوره های دیگر نیز بر ضرب سکه های زرین حساسیت بیشتری وجود داشت. به طور کلی در طول تاریخ به سبب همین محدودیت ضرب سکه های زرین و نیز به علت ارزش زیادی که این نوع سکه نسبت به دیگر سکه ها داشت، در میان مردم کمتر رواج داشت و گاهی در دوره ای اصلاً رایج نبوده و حتی ضرب هم نشده است. در کتاب <<تاریخ ایران>> راجع به ضرب سکه های زرین بعد از اسلام می نویسد: <<ضرب مسکوک زرین درایران به معنی واقعی تا حدود ۲۲۰ قمری ظاهر نمی شود.>> و <<ژان شاردن>> جهانگرد فرانسوی که در عصر صفویه از ایران دیدن کرده است در سیاحت نامه اش می نویسد: <<ایرانیان [دوره صفوی] هیچگونه مسکوک زرین ندارند.>> در دوران قاجاریه دو دسته سکه های زرین ضرب می گردید. دسته اول قطعات زرین سنگین وزن بود که به منظور خاصی ضرب می شد نظیر مصارف خصوصی خزانه و... و دسته دیگر سکه هایی کوچک بود که درمیان مردم رواج داشت.

سکه های سیمین

سکه درهم نقره، دوره میترادیس دوم پادشاه پارتی

سکه مربوط به ساتراپی تارسوس

سکه نقره دوره کواد اول، پادشاه ساسانی
نخستین سکه های سیمین در ایران در دوره پادشاهی داریوش اول ضرب و پخش گردید. از آن دوره تا قاجاریه سکه هایی که در ایران میان مردم رواج داشت بیشترر سیمین و مسین بوده است. شواهد بسیاری بر این مدعا در تاریخ موجود است که ذکر تمامی آن ضرورت ندارد به عنوان مثال <<شاردن>> (Chardin) سیاح معروف از سکه های دوره صفویه ذکری به میان آورده است. او می نویسد: <<پول جاری ایرانیان [ دوره صوفیه] نقره است و عیار آن مطابق مسکوک اسپانیولی است. ولی در ضرابخانه های مختلف عیار آنرا پایین می آورند.>>

بخش اعظم سکه های رایج قاجاریه را سکه های سیمین تشکیل می داد و از آنجا که در این دوره بر اساس منافع بریتانیا و برخی از کشورهای قدرتمند وقت، ارزش سیم در بازار جهانی بخصوص در آسیا رو به کاهش بود و به تبع از آن ارزش سیم در بازار ایران پیوسته پایین می آمد، این روند بر پول ایران اثر مستقیم داشت و در این رهگذر لطمه بزرگی بر پایه اقتصاد و سازمان امور مالی کشور وارد و ایران را دچار بحران شدید پولی نمود.

سکه های مسین

مس قدیمترین فلزیست که توسط بشر کشف شده است. استفاده انسان از این فلز به حدو شش یا هفت هزار سال پیش از میلاد می رسد. ایرانیان نیز از زمانهای بسیار دور با مس آشنا بوده اند. درباب پیشینه کاربرد این فلز در ایران نویسنده کتاب <<تاریخ سکه>> آورده است: <<برای اولین بار در حدود هزاره پنجم پیش از میلاد فلز مس در ایران مورد استفاده قرار گرفت.>>

پیش از اسلام در ایران سکه های مسی در میان مردم رایج بوده و پس از اسلام نیز تا دوران قاجاریه و حتی مدتی از دوره پهلوی این نوع سکه نقش مهمی را در امر دادو ستد مردم دارا بوده است. البته این سکه جزو کم بهاترین پول در جریان بوده و از آنجا که رنگ پول های مسی پس از مدتی سیاه می شده، بدانها <<پول سیاه>> می گفتند و آنرا درمقال <<پول سفید>> به کار می بردند که منظور سکه های سیمین بوده است.
اکتشاف سکه های طلا
سکه های مسی به خصوص در دوره ناصرالدین شاه و بعد از آن تا پایان سلسله قاجاریه نوسان زیادی داشت و ارزش آن نسبت به پولهای دیگر ثابت نبود و پیوسته تغییرر می کرد. به همین جهت نمی توان ارزش سکه های مسی را نسبت به دیگر سکه ها تعیین نمود. به طوری که مدام در مناطق مختلف کشور تغییر می کرده است. در کتاب <<وقایع اتفاقیه>> اعتماد السلطنه برخی از نوسانات ارزش پولهای مسی را چنین آورده است: <<درسال ۱۲۹۶ قمری پول سیاه در شیراز و اطراف شیراز خیلی کم شده است>> و <<حال صرف پول سیاه و سفید پانزده شاهی.>> و <<بیشتر صدمه خلق بواسطه پول سیاه است که قریب صد هزار تومان پول سیاه در شیراز موجود است و پول سفید پیدا نمی شود صرف پول سیاه و سفید تومانی سی شاهی است[ سال ۱۳۱۱ قمری!.>> و <<صرف پول سیاه و سفید تومانی یک قران و سی شاهی است [ سال ۱۳۱۲ قمری!.>>و <<پول سیاه که حکم شده شصت شاهی که یک قران باشد [ سال ۱۳۱۷قمری!.>> در کتاب <<افکار اجتماعی و سیاسی>> هم شاهدی از کمیابی پول سیاه در اواخر حکومت قاجاریان آورده است: <<براثر کمیابی پول سیاه که رواج مملکت است. معاملات رعیت مسدود شده است.>> با بررسی سکه های مسین قاجاریه و مقایسه آنها با سکه های زرین و سیمین این دوره نتایج جالب توجهی آشکار می گردد که می توان آن موارد را اینگونه جمع بندی کرد: الف - وزن سکه های مسی غالباً بیشتر از دیگر سکه هاست. ب - در این دوره نیز مانند ادوار پیش سکه های مسی دارای تصاویر حیواناتی نظیر شیر، فیل، گوزن، طاووس، ماهی و... و نیز تصویر خورشید، ستاره و... می باشد. ج - بر بیشتر آنها به خصوص در دوره های محمد شاه و ناصرالدین شاه واژه <<فلوس>> ضرب شده است. د - در این دوران سکه های مسی را به نامهای غاز، کلوار، پاپتی، جندک، قمری، عباسی، صناری و... می خواندند.

نکته بسیار مهمی که باید از خصوصیات سکه های مسین برشمرد فراوانی این سکه ها و دارا بودن نقوش حیوانات مختلف است که پیوسته توانسته است علاقه مندان این رشته علمی را در کشف حقایق زندگی پیشینیان یاری دهد و پر مسلم است که این خود جاذبه هنری و فلکوری بسیار با ارزشی را برای سکه های مسین ایجاد نموده است. بانو ملکزاده بیانی نیز اشاره ای به نقوش سکه های مسی دارد او در کتاب <<تاریخ سکه>> می نویسد: <<پیکر حیواناتی که بر این سکه ها هست همان حیوانات زمان هخامنشیان و ساسانیان است.>> نکته دیگری که از سکه های مسی می توان بدان اشاره کرد، اینکه چون ضرب این نوع سکه ها در اختیار حکمرانان محلی بوده است این امر برای آنان یک منبع کسب درآمد کلان به حساب می آمده بدین ترتیب که به فرمان ایشان هر از گاهی به هر بهانه ای که دست می داد، نظیر فرارسیدن اعیاد و جشنها و... سکه های مسی قدیم به بهای کم جمع آوری می شد و سکه های جدید الضرب به بهای بیشتر میان مردم پخش می گردید و از این طریق مابه التفاوت سکه های قدیم و جدید که سرمایه کلانی را تشکیل می داد از مردم کسب می کردند. در پایان یادآور می شود که شاردن جهانگرد فرانسوی از قول <<پلینیوس>> می نویسد: <<نخستین کسی که در روم از مس سکه زد پادشاه سوریوس بود.

دوره های تاریخی سکه در ایران

سکه های ایرانی را می توان به دو دوره شاخص، پیش از اسلام و پس از اسلام تقسیم کرد. راجع به دوره اول یعنی پیش از اسلام دانشمند معاصر روانشاد پورداود در زمینه سابقه آشنایی ایرانیان با سکه می گوید که پیش از هخامنشیان، در زمان پادشاهای <<هووخشتر>> میان دولتهای ماد و لیدی جنگ در گرفت. اما پس از مرگ او به هنگام سلطنت پسرش بین دو کشور صلح برقرار شد و سپس پسر <<هووخشتر>> با دختر پادشاه لیدی ازدواج کرد و از این پس روابط بازرگانی نیز میان دو کشور برقرار شد و از آنجا که در آن روزگار در لیدی سکه رواج داشت بنابراین می بایست دراین زمان، ایرانیان نیز سکه های لیدیایی را به کار گرفته باشند. منظور از بیان این مطلب، اشاره بدین نکته بود که آشنایی ایرانیان با سکه به دوران مادها می رسد، و این آشنایی کماکان ادامه می یابد، تا اینکه در سال ۵۴۶ پیش از میلاد در دوره سلطنت کورش، کشور لیدی به تصرف ایرانیان درآمد، و بدیهی است در این زمان، ضرابخانه لیدی که بخشی از سرزمین پهناور هخامنشیان شده بود، به کار خود یعنی ضرب سکه ادامه می داد.

اما هنوز هم سکه توسط خود ایرانیان ضرب نمی گردید، تا اینکه سرانجام در دوره داریوش اول سومین پادشاه خاندان هخامنشی (۵۲۱ تا ۴۸۵ پیش از میلاد) به فرمان وی اولین سکه های زرین <<دریک>> و سیمین <<شکل>> که شهرت جهانی یافتند، ضرب گردید. سکه هایی که مردم می توانستند آنها را به راحتی در تمام سرزمین پهناور ایران یعنی از مصر تا هندوستان که بخش عظیمی از جهان آنروز را تشکیل می داد به کار برند و از این بابت مشکلاتی که میان قومها و ایالتهای مختلف ایران در امر داد و ستد وجود داشت، بر طرف گردید. سکه <<دریک>> زرین فقط به فرمان شخص پادشاه ضرب می شد و نویسندگان یونانی آنرا به نام خود داریوش <<دریکوس>> خوانده اند. لیکن سکه های سیمین چنین وضعی نداشت. داریوش اجازه داده بود، تا ساتراپهای او سکه های سیمین مورد نیاز را در ضرابخانه های واقع درقلمرو فرمانروایی خود ضرب نمایند. خاطر نشان شود که نسبت ارزش میان سکه های زرین و سیمینی یک به ده بود.اکتشاف سکه های طلا

ضرب سکه در ایران از زمان داریوش که اولین سکه ایرانی ضرب گردید، تا امروز ادامه یافت و ضرابخانه ها پیوسته گسترش و پیشرفت نموده و با گذشت زمان تکنیک ضرب سکه تکامل یافته است. در دوره دوم، یعنی دوره پس از اسلام، اولین سکه اسلامی که در ایران نیز به کار می رفت، سکه درهم سیمین عبدالملک بن مروان است که در سال ۷۵ هجری به تقلدی از درهم ساسانیان ضرب شد. و تا این تاریخ در ایران سکه های ساسانی با انگ جدید (سکه های عربی - ساسانی) و در دیگر قسمت های قلمرو اسلامی علاوه بر این سکه ها، سکه های رومی نیز متداول بود یادآوری این نکته ضروری است که سکه های ساسانی تا سالهای بعد یعنی سال ۱۸۰ هجری نیز در طبرستان به کار می رفت. پس از ضرب سکه های اسلامی، درایران نیز ضرابخانه ها سکه ها را به گونه اسلامی و با همان مشخصات سکه های دیگر سرزمینهای اسلامی ضرب می کردند. بدیهی است در حکومتهای مختلف بنا بر مقتضای سیاست و سلیقه فرمانروایان تغییراتی جزیی و کلی در نوشته و دیگر خصیصه های سکه پدید می آمد.