اقتصاد هخامنشیان

اقتصاد هخامنشیان

اقتصاد هخامنشیان با توجه به موقعیت جغرافیایی آنها و کمبود آب در ایران بیشتر بر پایهٔ اقتصاد تجاری بود. سرزمین هخامنشیان به عنوان واسطه کالاهای ترانزیتی بین سه قارهٔ آسیا، اروپا و افریقا عمل می نمود و از این راه درآمد سرشاری نصیب شاهنشاهان هخامنشی می شد.


در دورهٔ هخامنشیان تجارت اهمیت به سزایی دشت. جنبهٔ محلی تجارت عبارت بود از مبادلهٔ کالا بین مردم ده نشین و کوچ نشین. ضمنأ بین ایالات مترقی حکومت و کشورهای همسایه نیز تجارت اشیای زینتی و همچنین منسوجات و بعضی از فراورده های کشاورزی، از قبیل غلات و خرما رواج داشت. این تجارت در شاهراه های بزرگی که در جهات متفاوت کشور با یکدیگر تقاطع داشتند انجام می شد.

در عهد هخامنشی نخستین قدم ها در تنظیم اقتصاد ملی برداشته شد. دولت مالیاتی وضع کرد که از املاک، مزارع، باغ ها، احشام و معادن گرفته می شد. نوعی مالیات متعلق به زمین وجود داشت که کاملأ شبیه مالیات بر مصنوعات صنعتی بود. عوارضی بر رصیف های بنادر وضع کرده بودند. مالیاتی که توسط عمال جمع آوری می شد، در صندوق ایالات گرد می آمد و سپس به خزانه ارسال می شد.



از زمان ایجاد شاهنشاهی هخامنشی، جهان در عصر اقتصادی مساعدی قدم گذاشته بود. روابط تجارتی بین نواحی که سابقاً وجود نداشته - مثلاً بین بابل و یونان- ایجاد شد و توسعه یافت. بر اثر احتیاج به محصول، نرخ منافع (بهره)، مانند بهای جنس افزوده شد، به استثنای اجناسی که حمل آنها مشکل بود مانند گاو، به عکس بهای زمین در ایران و یونان پائین آمد

در زمینه مناسبات ارضی اسناد موجود نشان می دهند که نظام مالیاتی براساس مسّاحی دقیق زمین ها تعیین می شد و به نسبت پر آبی و کم آبی منطقه و حاصل خیزی زمین، تغییر می کرد.



چنان که متذکر شدیم، آبیاری مصنوعی چه به وسیله ایجاد قنات ها یا بستن آب بندها- و به اصطلاح امروز سدها- در بالا بردن سطح درآمد کشاورزان به ویژه دولت اهمیت داشت.


مالکان زمین ها، اگر صاحبان قنات ها نبودند می توانستند با دادن آب بها از آن استفاده کنند و در مواقع کم بارانی و پائین رفتن سفرهٔ آب های زیرزمینی و در نتیجه کم شدن آب قنات ها و حتی خشک شدن موقتی آنها، از میزان مالیات زمین کاسته می شد.


در سراسر متصرفات آسیایی هخامنشیان سد و قنات دو عامل عمده کشاورزی بود که اولی، یعنی سدها را، جز در مناطق کنار رودخانه های کوچک محلی، دولت می ساخت و در اختیار داشت و احتمال دارد که در دوره مورد بحث ما کمک هایی نیز به کشاورزان در جهت ایجاد قنوات و آب بندهای محلی صورت می گرفت.



در همه ممالک به کارهای عام المنفعه- که استعداد تولیدی را افزون می کرد- اقدام نمودند. حفر قنوات زیرزمینی، که در ایران و بعضی نواحی کم آب دارای اهمیت اساسی است، کاری است که در زمان شاهان هخامنشی تحقق یافت. باید قبول کرد که در آن زمان، در شاهنشاهی هخامنشی به خشک کردن باتلاق ها می پرداختند، زیرا یونانیان این کار را در همان عصر انجام می دادند. کشاورزی توسعه یافت، و بر اثر جنگها، خارجیان نباتات سودمند و ایران را شناختند و در کشور خود کاشتند. در درجه اول آنها اسپست قرار داشت که به وفور در دره های ماد به عمل می آمد، و خوراک عالی اسبان به شمار می رفت. جنگهای مادی آن را برای تغذیه سواره نظام پارس به یونان برد، و مردم آن کشور کاشت آنرا اقتباس کردند. در نتیجه همان جنگها خروس، کبوتر سفید و طاوس- که بومی آسیا هستند- به اروپا حمل شدند.

کورش در دوران زمامداری خود، از سیاست اقتصادی و اجتماعی عاقلانه ای که کمابیش بر اساس خواسته های کشورهای وابسته بود، پیروی می کرد او تمامی زمین های قابل کشت را دقیقأ مساحی نمود و در اختیار مردمان تهیدست قرار داد، حفر قنوات زیرزمینی نیز از دیگر اقدامات اساسی او و جانشینانش بود. از این سخن او که می گوید: <<رفتار پادشاه با رفتار شبان تفاوت ندارد، چنانکه شبان نمی تواند از گله اش بیش از آنچه به آنها خدمت می کند، بردارد. همچنان پادشاه از شهرها و مردم همان قدر می تواند استفاده کند که آنها را خوشبخت می دارد.>> و نیز از رفتار و سیاست همگانی او، به خوبی پیداست که وی تحکیم و تثبیت پادشاهی خود را در تأمین خوشبختی مردم می دانست و کمتر به دنبال زراندوزی و تحمیل مالیات بر کشورهای وابستهٔ خود بود. او در دوران کشورگشایی نه تنها از کشتن و کشتارهای وحشتناک خودداری کرد بلکه به باورهای مردم احترام گذاشت و آنچه را که از کشورهای شکست خورده ربوده بودند، پس داد. <<بر اساس تورات، پنج هزار و چهار سد ظرف طلا و سیم را به بنی اسراییل می بخشد، پرستش گاه های مردم شکست خورده را می سازد و می آراید.>> و به گفتهٔ گزنفون، رفتار او به گونه ای بوده که <<همه می خواستند ستهٔ او چیزی بر آنها حکومت نکند.>> کمبوجیه با آنکه از کیاست کورش بهره ای نداشت و از سیاست آزادهٔ وی پیروی نمی کرد، در دوران توانمندی خود به گرفتن مالیات از مردم شکست خورده نپرداخت، بلکه مانند کورش بزرگ به گرفتن هدیه هایی چند قانع بود.



اما از دورهٔ خشایارشا به بعد به واسطهٔ عدم لیاقت شاهنشاهان هخامنشی وضع اقتصادی هخامنشیان دچار رکود شد و مالیات بومیان ساکن ایران را خرد می کردفزونی پی در پی خراج و آزمندی مأموران هخامنشی که دو عامل برجسته بودند، مانع پیشرفت و گسترش کشاورزی و آبیاری، داد و ستد و بازرگانی و تولید فراورده های دست ساخته می شد که همه از ویژگی های روزگار آغازین و پر آرامش شاهنشاهی هخامنشی از دورهٔ کورش تا خشایارشا بودند و مایهٔ رونق و بهره جویی بسیاری از مردم می شدن